Бэйруцкія апавяданьні
Агатангел Крымскі

Уладзіслаў Гарбацкі намінаваны на прэмію Drahomán Prize за пераклад "Бэйруцкіх апавяданьняў" Чытаць

Набыць друкаваны асобнік можна ў нашай кнігарні і на сайтах Amazon. У Вільні – у беларускім музэі (Віленская, 20). У Варшаве – у Моладзевым хабе. 

Электронная кніга: Apple Books і Google Play Books.

Аўдыёкніга: audiobooks.by.

Агатангел Крымскі (1871 – 1942) – клясык украінскай літаратуры, заснавальнік украінскага ўсходазнаўства і адзін з стваральнікаў Акадэміі навук Украіны. Паходзіў зь сям’і крымскага татарына зь беларускімі каранямі.


“Бэйруцкія апавяданьні”, упершыню выдадзеныя ў 1906 годзе на ўкраінскай мове – жыцьцярадасны псыхалягічны і сатырычны шэдэўр, а таксама – каштоўны мастацкі і этнаграфічны матэрыял для разуменьня Лібану і Блізкага Ўсходу наагул.


Уладзіслаў Гарбацкі – беларускі  соцыялінгвіст, пісьменьнік і перакладнік “Бэйруцкіх апавяданьняў” – дасьледуе тое, як мова ўспрымае і рэагуе на сацыяльныя і палітычныя працэсы. Жывучы ў Вільні зь ейнай традыцыйнай шматкультуральнасьцю, перакладнік тонка адчувае рэаліі і калярыт шматмоўнага і шматрэлігійнага Бэйруту пачатку ХХ-га стагодзьдзя. У. Гарбацкі аднолькава вольна валодае ўкраінскай і францускай мовамі і натуральна перадае арабскія тэрміны, якімі перасыпаны аповед А. Крымскага – рэдкая зьява  для беларускай літаратурнай прасторы. Пераклад У. Гарбацкага – сапраўднае перастварэньне, у якім складаны арыгінальны тэкст гучыць натуральна і набывае новыя, актуальныя для беларускай аўдыторыі сэнсы. Посткаляніальная праблематыка Крымскага як лінгвіста і этноляга, ягонае адмаўленьне моўнай іерархіі тонка адлюстроўваюцца ў моўных выбарах перакладніка, які адыходзіць ад паняцьця “чыстае”, нарматыўнае мовы на карысьць мовы жывой, багатай на дыялектызмы і нечаканыя граматычныя формы.


❖

133 стар.
ISBN 9781915601025 (мяккая вокладка)
ISBN 9781915601018 (электронная кніга)

Водгукі

Читається дуже легко. Мова така соковита... і стільки цікавих пояснень.
Вольга Кэрзюк, Брытанская бібліятэка


Выдатны дэбют. Рэверанс з усіх бакоў і па выданьні, і па тэме, і па слову... Абсалютна ідэальны выбар для беларускага выдавецтва выдаць гэтую кніжку.
Павал Касьцюкевіч, аўтар і перакладнік

Перакладнік Уладзіслаў Гарбацкі і рэдактар выдавецтва Ігар Іваноў гавораць пра кнігу на канале Маланка Live.

Перакладнік Уладзіслаў Гарбацкі размаўляе з Паўлам Касьцюкевічам пра “Бэйруцкія апавяданьні” у кнігарні ЗНО Беларускага Калегіюму.

Олена Синчак 

Виданий переклад оповідань Кримського – значний здобуток і для української, і для білоруської мов. З одного боку, переклад українськомовного тексту спорідненою слов’янською мовою сприяє зміцненню позиції української мови у світі. З іншого боку, білоруський переклад також долучається до популяризації білоруської мови. Важливо зважити й на те, що сьогодні з української перекладають здебільшого сучасних авторів й авторок: С. Жадана, Ю. Андруховича, О. Забужко, Т. Малярчук, А. Чеха та ін., тоді як давніша українська література залишається невідомою. Переклад Бейрутських оповідань А. Кримського – це ще й спроба наблизити світові невідомі сторінки історії української літератури. Причому сторінки досить екзотичні: із етнографічними оповідками про життя на Близькому Сході (Сирія, Ліван) наприкінці ХІХ століття.

Особливої відзнаки заслуговує висока перекладацька майстерність Владзіслава Гарбацького, який своїм перекладом зумів наблизити до нас оповідання А. Кримського, не осучаснюючи надміру мови перекладу. У цьому полягає перший виклик, із яким зіткнувся перекладач, і який успішно подолав. Чергова складність – близькість української та білоруської мов, яка, проте, не стала на заваді якісному перекладу. У білоруському тексті надибуємо і близькі до мови оригіналу слова та вислови (укр. живчики – білор. жыўчыкі; укр. теперечки – білор. цяперачкі; укр. бити байдики – білор. біць бібікі), і більшою чи меншою мірою відмінні (укр. куди не ступни – білор. куды ні пайдзі; укр. йменинниче (у кличному відмінку) – білор. імяніньнічак; укр. вродник – білор. прыгажун; укр. перебендя – білор. гаварун та ін.). Гадаю, докладний порівняльний аналіз вихідного і перекладного текстів може прислужитися також справі типологічного розрізнення обох мов. Та найбільшою заслугою перекладача є все ж те, наскільки майстерно йому вдалося передати білоруською мовою всі іронічні, гумористичні та афористичні тонкощі мови оригіналу. Перекладені білоруською оповідання Кримського затягують, у них хочеться вчитуватися і вчуватися, розсмаковувати кожен жарт славетного орієнталіста, перелицьований білоруською. З Бейрутськими оповіданнями хочеться сміятися на поминках за російським імперіалізмом. Звісно, що з такої нагоди сміятися варто українською і білоруською навперейми.

Як відомо, А. Кримський був за походженням кримським татарином із білоруським корінням, який сам обрав для себе українську ідентичність, через яку, зрештою, поплатився життям. Прикметно, що тепер інший білорус – Владзіслав Гарбацький по-новому відкриває для нас антиколоніальні мотиви в оповіданнях славетного орієнталіста.

Олена Синчак
керівниця бакалаврської програми з філології Українського католицького університету

From the publisher

The publication of the Belarusian translation of Ahatanhel Krymskyi’s Beyrutski Opovidannya is an important event for the Belarusian audience. The  Ukrainian classic instinctively and intellectually rejected colonialism despite all the dangers of such a stance in Stalin’s Soviet Union. He offers attractive and helpful guidance for discovering the world through the lenses of the nation's own subjectivity, which is a poignant challenge and opportunity for the Belarusian nation right now. The work of the Ukrainian classic explores multiculturalism, linguistic diversity, gender roles, and other issues the contemporary Belarusian society and diaspora are actively learning about or wrestling with.

The book was translated by Uładzislaŭ Harbacki, a sociolinguist, writer, and translator. His particular interest is language's perceptions of and reactions to social and political developments. The translator’s experience of living in Vilnius - the city with the centuries-long tradition of multiculturalism - has undoubtedly informed his nuanced appreciation of the realities and colours of old Beirut’s plurality. Harbacki who is multilingual himself skilfully conveyed the Arabic vocabulary used abundantly in Krymskyi's stories; it is a rare phenomenon in Belarusian literature. The translation has beautifully transformed an original multi-layered text into one which sounds natural and acquires new, relevant meanings for the Belarusian audience. Krymskyi’s anti-colonial agenda of a linguist and ethnologist and his denial of language hierarchy are subtly reflected in the translator's choices: Harbacki leaves behind the “correct”, normative language in favour of the living one rich of dialect vocabulary and unexpected grammar constructions. It encourages the reader to attentive engagement and evokes real joy and excitement. The classical Belarusian grammar - Taraškievica - used throughout the work brings the reader closer to Krymskyi’s own linguistic intuition and convictions.

Прадмова перакладніка

Упершыню беларускаму чытацтву прапануюцца апа­вя­даньні клясыка ўкраінскай літаратуры і волата эўрапейскага мовазнаўства і арыенталістыкі, ака­дэ­мі­ка, паліглёта, аднаго з заснавальнікаў Акадэміі навук Ук­ра­і­ны, атлянта Ўкраіны, а таксама – сына Беларусі. Пісь­мень­нік, паэт, перакладнік, гісторык, лінгвіст – ён зрабіў ня проста шмат, а надзвычай шмат для разьвіцьця ўкраін­скай літаратуры, пера­кла­ду, навукі і зрабіў бы яшчэ бяс­кон­ца больш, калі б не ГУЛАГ. 

Агатангел Крымскі нарадзіўся 15 студзеня 1871 году ва Ўладзіміры цяперашняй Валынскай воблась­ці Ўкраіны ў сям’і крымскага татарына зь беларускімі каранямі, настаўніка гісторыі і геаграфіі Юхіма Крым­ска­га. Заснавальнікам роду Крымскіх быў мула з Бахчы­сараю, які ў самым канцы XVII стагодзьдзя пераехаў у беларускі Амсьціслаў. Дзед А. Крым­ска­га перайшоў зь ісламу ў хрысьціянства. Ва ўспамінах А. Крымскі адз­на­чыў, што ягоны «бацька быў бела­ру­сам, а маці – літоў­скай полькай з-пад Менску».

Такім парадкам, Агатангел Крымскі быў ча­ла­ве­кам не­каль­кіх культураў: ён меў у тым ліку крымска­татарскія і бела­рускія карані. Ён абраў, аднак, укра­ін­скую мову і культуру як першыя і асноўныя. Ён часта падкрэсьліваў сваё неўкраінскае паходжаньне: «Я на­ра­дзіўся і вырас ва Ўкраіне, украі­ні­за­ваў­ся і стаў ук­ра­інафілам». Вызначаў­ся як украінец і крымскі та­та­рын. Ягоныя інтарэсы не аб­мяжоўваліся ўкра­ін­скай тэмай, а сягалі далей – у арабістыку, цюркалёгію і іра­ністыку. Ён добра валодаў шаснаццацьцю жывымі і кля­сыч­нымі мовамі, а працаваў і чытаў на блізу шась­ці­дзесяці мовах. А. Крымскі лічыцца адным з самых выбітных усхо­да­знаўцаў у гісторыі су­сьвет­най філя­ля­гічнай навукі.

Спадчына А. Крымскага дасюль актуальная і даль­на­бач­ная. Ягоныя мастацкія творы напоўненыя гумарам, эстэтыз­мам і гуманізмам – як, напрыклад, «Бэйруцкія апавяданьні», – а таксама нясуць моцнае ідэйнае, кры­тыч­нае палітычнае па­сланьне. Ён адмаў­ляўся палі­ты­за­ваць навуку. Так, ён адмо­віўся ад пра­пановы Лазара Ка­гановіча, блізкага паплечніка Ста­лі­на, стварыць расей­ска-украінскі слоўнік без уліку лек­сы­кі Галіччыны. Яшчэ да Саветаў у палеміцы з расейскімі мо­ва­­знаў­цамі ён настойваў на неісна­вань­ні калыскі трох ус­ход­не­сла­вян­скіх народаў. Гэта стала пазьней адной з пры­чы­наў абвінаваціць навукоўца ў нацыяналізьме. Значна пазьней такія мовазнаўцы як Янка Станкевіч і Юры Шавялёў кан­чат­кова паставілі пад сумнеў тэорыю аб «агуль­на­рускай мове». 

Нягледзячы на ​​тое, што А. Крымскі перажыў вя­лі­кую чыстку 1930-х гадоў, ён быў адхілены ад наву­ковай і выклад­ніц­кай дзейнасьці на дзесяць гадоў. З 1930 году ягоныя творы былі забароненыя і не маглі друкавацца. У 1939 годзе ён быў рэабілітаваны, але ў ліпені 1941-га, пасьля пачатку нямецка-савецкай вайны, органы НКУС арыштавалі яго як «асабліва непажаданага» па абві­на­вачаньні ў «антысавецкай на­цы­я­на­ліс­тычнай дзейнасьці» і зьняволілі ў Куста­най­скай вобласьці ў Казахстане. Афіцыйна А. Крымскі памёр 25 студзеня 1942 году ад зьнясіленьня ў турэм­ным шпіталі, але існуе вэрсія, што ён памёр ад жорст­кіх катаваньняў. У 1957 годзе ягоная справа была кан­чаткова закрытая, а ў 1960 годзе ён быў афіцый­на рэабілітаваны. Месца пахаваньня вялікага ўкра­інца не заха­валася.

Агатангел Крымскі таксама вядомы сваімі па­э­тыч­ны­мі творамі на ўсходнюю тэматыку, якія ўвай­ш­лі ў зборнік «Пальмове гілля» (1901), апавяданьнямі (збор­нікі «Повістки й ескізи з українського життя», 1895 і «Бейрутські опо­ві­дан­ня», 1906) і раманам «Андрій Ла­говський» (1905, цалкам апу­бліка­ваны ў 1972). Пісь­мень­нік друкаваўся пад псэўданімам А. Хванько. Ён таксама актыўна займаўся пераклад­ніц­кай дзейнасьцю: Крымскаму належаць шматлікія пе­раклады на ўкраін­скую мову твораў арабскай, пэр­сыдзкай і турэцкай літа­ра­туры, у тым ліку «Тысячы і адной ночы» і «Шагнамэ», а таксама твораў Антары, Амара Хаяма, Абу-ль-Аля-аль-Маары, Саадзі, Хафіза, Міхры-хатун, Фірдаўсі і многіх іншых усходніх аўта­раў. Ён перакладаў творы эўра­пей­скіх аўтараў, такіх як Гайнрых Гайнэ, Гётэ, Джордж Байран, Сафо, Фрыдрых Рукерт. У 1896 годзе асобнай кнігай выйшлі ягоныя пераклады шатляндзкага фальк­ля­рыста Ўільяма Клоўстана «Народныя казкі і выдумкі». У 1906 годзе пераклаў некаторыя казкі Ганса Крысты­яна Андэрсэна. Ціка­ва, што А. Крымскі перакладаў ня толькі на ўкраінскую: так, напрыклад, ён пераклаў творы Тара­са Шаўчэнкі на турэцкую. Значная частка празаічных твораў А. Крымскага ў свой час была забароненая цар­скай цэнзурай.

Прынята лічыць, што пасьпяховы навуковец і папу­ляр­ны мадэрнісцкі пісьменьнік быў няшчасны ў раман­тыч­ным жыцьці. У літаратуры шырока распаў­сю­джанае меркаваньне, што А. Крымскі быў за­ка­ха­ны ў Лесю Ўкраінку, якая за­ста­ла­ся ягоным першым і адзіным ка­хань­нем. Гэтае мер­ка­ваньне паставіла пад сумненьне Сала­мія Паўлыч­ка ў працы «На­ці­о­на­лізм, сексуальність, орієнталізм: склад­ний світ Ага­тан­гела Кримського», у якой агучыла мерка­вань­не пра гомасэксуальнасьць пісь­мень­ніка. Ды й сам А. Крымскі, між іншым, у сваіх вер­шах з цыклю «Не­че­сти­ве кохання» разважае пра свае аднаполыя праг­неньні.

“Бэйруцкія апавяданьні” – гэта каш­тоўны мас­тацкі і этнаграфічны матэрыял для разуменьня Бэй­ру­ту, Лібану і Блізкага Ўсходу наагул. Тонкі знаўца Ўсходу, А. Крымскі зь любоўю, гумарам, а часам зь лёгкай крытыкай апісваў як мясцовых жыхароў, так і не­ад­назначны ўплыў калянізатараў – туркаў, фран­цу­заў, ангельцаў ды расейцаў, – на гэты рэгіён. У выніку паў­стаў псыхалягічны і сатырычны шэдэўр.

Некалькі гадоў таму лібанскі ўкраініст Імадэдзін Раеф пераклаў «Бэйруцкія апавяданьні» на арабскую мову і выклікаў моцны інтарэс лібанскага чытацтва як да твора, так і да ўласнай спадчыны, дэталёва апі­са­най украінцам. Лібанскае чытацтва адкрыла для сябе невя­до­мага арыен­та­ліста, якога часам памыл­ко­ва падавалі як «расейскага ван­д­роў­ніка, што апісаў Блізкі Ўсход». Лібанскі перакладнік адзначыў, што малады ўкраінец так падрабязна і слушна перадаў тагачасныя арабскія дыя­лек­ты, што цяпер іх можна часткова аднавіць і “пачуць” толькі на аснове мастац­кага тэксту А. Крымскага. Да ўсяго, у апавяданьнях упершыню былі дэталёва апісаныя дзьве грашовыя сыстэмы, якія дзей­ні­ча­лі ў той час у Бэйруце.

«Бэйруцкія апавяданьні» цікавыя таксама і з ген­дэр­най пазыцыі: аўтар цікава, сьмела і, па ўсім відаць, праў­дзіва апіс­вае значную ролю і актыўнае месца жанчыны ў тагачаснай арабскай культуры.

Дадзены твор пісьменьніка – цікавы выклік пе­ра­клад­ні­кам. Блізкасьць беларускай і ўкраінскай моваў не заўсёды спрыяюць лёгкаму перакладу. Да ўсяго працу ўскладнялі дзьве рэчы: дакладная пера­дача тагачаснага гутарковага стылю і захаваньне лексыкі, якую ўжывалі сто дваццаць год таму. Пера­кладнік заўсёды мусіць пазь­бягаць пасткі неапраў­да­нага асучасьненьня тэксту пера­кладу. У дадзены пераклад дададзеныя тлумачэньні пэў­ных галіцызмаў і арабізмаў, што, спадзяюся, не будзе замінаць чытачу атрымліваць задаваль­нень­не ад каля­рытнага стылю пісьменьніка. Шматкультурны кантэкст Бэй­руту, апісаны аўтарам, вымагаў пільнасьці пад­час перадачы назваў сьвятаў, імёнаў людзей, калян­дар­ных асаблівасьцяў, назваў школак, бажніцаў і пад. Дакладны стыль самога А. Крымскага, аднак, быў да­па­могай перак­лад­ніку.

Уладзіслаў Гарбацкі